Kolbuszowa wrzesień 1939

9 września
Rano wszyscy zatrzymani maruderzy zostali powłączani do poszczególnych kompanii. Przed 
wymarszem baon liczył około 700 żołnierzy. Rano rozpoczął marsz na Kolbuszowę. We wsi 
Siedlanka dowiaduje się od mieszkańców, że wieczorem dnia wczorajszego w m. Kolbuszowa 
była walka. Zatrzymuję baon w lesie na zach. skraju wysyłając do Kolbuszowej na rozpoznanie 
pluton pod dowództwem mego adiutanta ppor. Warchałowskiego, dając mu do dyspozycji 
mojego konia przy  
+pomocy, którego miał mi złożyć jak najszybciej meldunek o sytuacji w Kolbuszowej. 
Około godziny 11:00 powraca ppor. Warchałowski z meldunkiem “Kolbuszowa wolna, w dniu 
wczorajszym w godzinach wieczornych odparła atak czołgów niemieckich. W Kolbuszowej 
niewielka ilość rozproszonych żołnierzy, wielu uciekinierów”. 
Po meldunku tym baon kontynuuje marsz na Kolbuszowę, którą osiąga około godz. 12:00. 
Zatrzymuje baon na rynku w Kolbuszowej ubezpieczając się z kierunków Sędziszów i Przecław. 
Od strony Rzeszowa nie ubezpieczam się, gdyż już w  samej Kolbuszowej miną mnie jakiś 
oddział artylerii, którego dowódca mjr na moje zapytanie, dokąd udaje się, informuje mnie, że 
ma rozkaz jak najszybciej dotrzeć do Rzeszowa. Podczas odpoczynku baonu staram się zebrać 
jakiś bliższe wiadomości o położeniu naszych wojsk  i nieprzyjaciela. Żołnierze obcych 
oddziałów niewiele mogą mi powiedzieć, niemal wszyscy twierdzą, ze oddziały ich rozbite, 
dowódcy polegli. Z jakich oddziałów pochodzą? KOP,  49 pp z Bielska itp. Nie spotykam 
oficerów. Spotykam dwa działony artylerii – dowodzi nimi ogniomistrz, którego 
podporządkowuje sobie. Od mieszkańca Kolbuszowej dowiaduje się, że w dniu wczorajszym był 
tu jakiś generał z oficerami, który po bitwie z czołgami udał się na wschód. Z opisu osoby 
generała domyśliłem się, że był to gen. Mond.  
Około godz. 12:30 popłoch – od strony Raniżowa nadjeżdżają jakieś samochody ciężarowe. Nim 
zdążyłem podjąć jakieś decyzje, w rynek wjechało 9 samochodów ciężarowych polskich. 
Z pierwszego wysiadł znany mi pro. Pikuła z 12 ppw czasie wojny oficer sztabu GDP. Przywiózł 
rozkaz gen. Monda “załadować baon na samochody i szybko dołączyć do Ulanowa”. Poprosiłem 
go, żeby samochody zawróciły i przyjęły kierunek marszu, a sam zawezwałem dowódców 
kompanii celem wydania rozkazu podziału baonu na grupy załadowcze. W czasie oczekiwania na 
dowódców kompanii zaczyna się “groteska”. W środek  baonu na rynek wjeżdża niemiecki 
samochód – cysterna. Samochód zatrzymuje się, dopadamy do niego wyciągając kierowcę, który 
jest sam. Woła po czesku, że jest Czechosłowakiem sudeckim. Nim zdążyłem coś z niego 
wyciągnąć, skąd tu przyjechał- z wieży kościoła padają strzały, zabity zostaje mój koń, obok 
którego stałem. Już w następnej chwili popłoch – czołgi, słysz strzelaninę z kierunku, gdzie moje 
ubezpieczenie. Podbiegam do miejsca, gdzie słyszę strzały, widzę 5 czołgów stojących na drodze 
z kierunku Niwiska. Obok drogi, gdzie stoją czołgi, oparkanienie z desek, wracam na rynek do 
baonu. 
Ppor. Balcerowi, dowódcy 1 kompanii daje rozkaz – resztą wzmocnić placówkę już walczącą, 
przydzielam do tego plutonu dwa c.k.my. Drugi pluton plus jeden c.k.m. Zająć stanowiska w 
obronie na lewo od już walczących plutonów na skraju Kolbuszowej. 
Trzeci pluton wyprowadzam z rynku bramą wjazdową z  kamienicy z zadaniem, by biegnąć 
opłotkami, zasłonięci od obserwacji ze strony stojących czołgów parkanem i obrzucić je 
granatami. Wybiegam z plutonem by wskazać im kierunek uderzenia. Wybiegający pluton został 
ostrzelany ogniem karabinów maszynowych ze wzgórza od strony m. Nowa Wieś. Padamy na 
ziemie, silny ogień nie pozwala ruszyć do przodu, daję rozkaz wycofania się na skraj miasta, 
przygotować się do obrony. Wracam do rynku. Dowódcy kompanii wraz z adiutantem oczekują 
na mnie przy bramie wjazdowej.  
Rozkazuje: kompania 2-ga zająć stanowiska obronne na prawo od kompani 1-szej na skraju m. 
Kolbuszowa Dolna. Kompanii tej przydzielam pluton c.k.m. 
Dowódcy kompanii k.m. (zwanego w baonie “Dziadkiem) daję rozkaz zabrać jeden c.k.m. dla 
wzmocnienia obrony kompanii pierwszej i tam pozostać celem zorganizowania zadań dla 
kaemów, broniąc wejścia do Kolbuszowej. Kompanię trzecią wraz z dwoma c.k.mami zabieram 
ze sobą celem zorganizowania obrony w odwodzie na cmentarzu i wzdłuż zabudowań 
parafialnych. Moje miejsce dowodzenia cmentarz. W drodze na cmentarz na szczęście zastaje 
tam jeszcze stojące dwa działony. Daje zadania jeden działon zająć stanowiska w zabudowaniach 
Kolbuszowa Dolna przy ulicy Mieleckiej, sektor działania – droga Niwiska – Kolbuszowa do 
drogi Przyłęk – Kolbuszowa. Działon zająć stanowiska w załomie muru cmentarnego, z 
kierunkiem strzału wzdłuż ulicy Mieleckiej, zamknąć ewentualne wyjście czołgów po wdarciu 
się ich do rynku oraz ewentualne wykonanie ognia na wzgórza na południu od lasu m. Nowa 
Wieś. Oddziały zajmują stanowiska. W rejonie rozpoczęcia walki silny ogień karabinowy i 
granatów. “Zaimprowizowana” obrona, jak chyba bardzo słusznie nazwali ją ppłk. dypl. Steblik i 
dr Kazimierz Skowroński działa. Znajduje chwile czasu na dokonanie oceny sytuacji. Z tyłu, za 
stanowiskami kompanii odwodowej, ciągną się zabudowania Kolbuszowej Dolnej wzdłuż drogi 
na Cmolas, do tej pory zupełnie nieobsadzone. Zorganizowanie tam obrony staje się konieczne z 
dwu powodów: po pierwsze – należy nie dopuścić do wdarcia się nieprzyjaciela na tyły obrony, 
stwarzając jak gdyby trzecią linię obrony, po drugie – obrona tej linii umożliwiałaby linii obrony 
pierwszej i drugiej zabezpieczenie tyłów i danie możliwości ewentualnego wycofania się w 
przypadku braku możliwości dalszej obrony (biorę pod uwagę bardzo nikłe zapasy amunicji). 
Kim obsadzić trzecią linię? Wycofuję z trzeciej kompanii odwodowej z cmentarza jeden pluton 
plus jeden c.k.m. i przesuwam do obrony trzeciej linii. Wraz z plutonem wysyłam adiutanta, 
który ma dopilnować zorganizowania obrony włączając w nią grupy żołnierzy 
niezorganizowanych. Udaje się na odcinek pierwszej kompanii na lewe skrzydło. 
Na lewym skrzydle bbrony rzeki Nil, odcinek otwartej przestrzeni, szosa na Rzeszów i 
zabudowania Kolbuszowej Górnej. Tam nie ma nikogo.  Łapie dowódcę kompanii K.M. 
“Dziadka”, polecam mu zorganizować jakiś nieduży oddział, który mógłby, chociaż tylko 
obserwować kierunek ze wschodu i południa. 
Ocena nieprzyjaciela – Czołgom nie udało się zająć  pierwszym impetem Kolbuszowej. 
Ulokowały się on na przedmieściu w zabudowaniach wzdłuż drogi od strony m. Niwiska, skąd 
prowadziły ogień. Rowami wzdłuż wymienionej drogi przemykały się grypy pieszych. Ze 
wzgórza od strony m. Nowa Wieś nieprzyjaciela w dalszym ciągu ostrzeliwuje miasto i skraj 
Kolbuszowej Dolnej. Jakie siły nieprzyjaciela kryją się w lesie “Niwiska”, nie wiadomo. 
Nieprzyjaciel działa ostrożnie, “może aż nazbyt ostrożnie, na nasze szczęście. Być może 
wczorajsze jego niepowodzenie każe działać mu ostrożnie, a i zaobserwowany przez jego 
samoloty marsz baonu do Kolbuszowej nakazuje mu przeceniać nasze siły. Lekkimi czołgami i 
niezbyt dużym oddziałem pieszych, przy silnym ubezpieczeniu ogniowym ze wzgórza 
biegnącego równolegle od strony zachodniej do Kolbuszowej, stara się rozpoznać nasze siły. 
Zyskuje na czasie, ale na jak długo? Co kryje przeciwnik w lesie “Niwiska”? Czy dysponuje 
większą ilością czołgów, czy dysponuje artylerią? Najwięcej obawiam się artylerii. 
Intensywny ogień kilku dział na kościół, a już tylko samym rozrzutem pocisków pokryją 
niewielką obszarem Kolbuszowę. Jeżeli przypuszczenia miałyby się sprawdzić, to co mogę 
przeciwstawić przeciwnikowi? Możliwości obrony znałem, nie znał ich przeciwnik – na 
szczęście. Czuł przed nimi respekt. Trzeba blefować, że jesteśmy silni. Na odcinku pierwszej 
kompanii ciągle tylko wymiana strzałów. Udaję się w rejon drugiej kompanii, tam spokój, 
dlaczego? Czyżby Niemcy próbowali szukać rozstrzygnięcia w okrążeniu? Z prawego skrzydła 
drugiej kompanii obserwuje jakiś ruch oddziałów pieszych z lasu Siedlanka w kierunku na m. 10
Cmolas. To jakiś nasz oddział, nie idzie nam na pomoc, ale przynajmniej obecnością swoją daje 
znać Niemcom, że tam są oddziały polskie. Ja przynajmniej narzazie, jestem o ten kierunek 
spokojny. 
Obserwuje skraj lasu “Niwiska”, pierwsze grupy Niemców przesuwają się do zabudowań w 
kierunku pierwszej kompanii. 
Wzmożony ogień karabinów z obu stron. Polecam c.k.-mom kompanii drugiej ostrzelać ogniem 
bocznym przesuwających się pieszych. Ujawniam siły, chcę pokazać się silny. Byle jak najdłużej 
ta “nijaka” walka, byle do zmierzchu. W tej sytuacji stać było baon na przyjęcie obrony, ale czy 
w wypadku rzucenia przez nieprzyjaciela większych sił do opanowanie Kolbuszowej potrafimy 
jhą obronić? Nie miałem żadnych złudzeń, pomocy żadnej nie oczekiwałem, nikt o położeniu 
baonu nie wiedział. Pomocy mogła nam udzielić tylko noc, a obecnie godzina dopiero po 14:00. 
Rozmyślania moje przerywa okrzyk – “z lasu czołgi”. Kierują lornetkę na las “Niwiska”. Z lasu 
szeroką ławą w towarzystwie pieszych ruszają czołgi. “Działon ognia” - padają dwa strzały, 
czołgi znikają w zagłębieniu terenu między lasem a  grzbietem górskim, nie wychodzą zza 
wzgórza. 
Niemalże w tym samym momencie artyleria nieprzyjaciela rozpoczęła ogień. Pociski padają na 
całej szerokości naszej obrony i miasta. Wzmaga się ogień na odcinku pierwszej kompanii. 
Czołgi ruszają do natarcia, wre zażarta walka. Udaje się na punkt dowodzenia na cmentarz. 
Jednostronny ogień artyleryjski nieprzyjaciela trwa. Po pewnym czasie artyleria nieprzyjaciela 
przestaje ostrzeliwać Kolbuszowę – rejon rynku, a w dalszym ciągu padają pociski na Dolną. Z 
odgłosów walki prowadzonej na lewym skrzydle wnioskuje, że Niemcy wdzierają się w rejon 
rynku, słyszę silny ogień karabinowy i pojedyncze wybuchy granów. Widzę wycofujących się 
żołnierzy kompani pierwszej z lewego skrzydła. Z rynku dochodzi warkot czołgów. Łysze ogień 
karabinowy i wybuchy granatów z rejonu kamienic położonych naprzeciw rynku nad rzeką Nil. Z 
kamienic tych walczą nasi żołnierze/, którzy uprzednio tam usadowili się, i ci, którzy wycofują 
się. Przybiega goniec pierwszej kompanii z meldunkiem – czołgi w rynku, cofamy się. Łysze 
strzały naszego działonu z rejonu cmentarza – nie wiej do kąt strzelają, domyślam się, że z rynku 
na ulicę Mielecką wychodzą czołgi. 
W chwilę potem otrzymuję meldunek z plutonu lewego skrzydła kompanii odwodowej, ze u 
wylotu ulicy Mieleckiej stoi unieruchomiony czołg,  prowadzi jednak ogień. Walka w rejonie 
rynku słabnie, słychać jeszcze pojedyncze wybuchy granatów. 
Wysyłam ppor. Warchałowskiego na rozpoznanie, co dzieje się w rynku. Po kilkudziesięciu 
minutach znowu na rejon rynku nawała ognia artyleryjskiego. Niemal na całej długości obrony 
wybuchają pożary. Dlaczego na rynek strzela znowu artyleria? Przecież tam ich czołg. 
Obserwują kierunek Niwiska. Ruszają czołgi, część ich kieruje się na drogę od Niwisk. Oba 
nasze działony otwierają ogień, czołgi posuwają się na przód, coraz więcej pożarów. Kompania 
druga wycofuje się, przybywa dowódca kompanii: “spalimy się, mam wielu zabitych i rannych, 
dwa c.k.my zniszczone, działon bez amunicji”. Rozkazuje wycofać się poza cmentarz przez rzeką 
Nil w rejon trzeciej linii obrony, w wypadku braku późniejszego kontaktu ze mną wycofać się na 
Ulanow. 
Pada ostatni strzał działonu przy cmentarzu. Dowódca działonu melduje – brak amunicji. 
Zniszczyć działo, wycofać się z kompanią drugą. “Ogień artylerii przeciwnika trwa – czołgi 
podchodzą do Kolbuszowej Dolnej. Obrona z cmentarza otwiera ogień, między płonącymi 
budynkami widać nadchodzące czołgi. Ogień artyleryjski słabnie, przenosi się na Kolbuszową 
Dolną na kierunek Cmolas. Znowu w rynku słyszę czołgi. Z lewego skrzydła, poza budynkami 
parafialnymi biegnie goniec. “Brak amunicji, dowódca kompani zabity”. Koniec obrony. K.My 
odwodu “ognia do ostatniego naboju”, czołgi na cmentarz szybko nie dostaną się, przeszkodzi im 
mur cmentarny. Próbuje ratować resztki baonu. 
Z tyłu w kierunku północno – wschodniego wieś Zarębki a za nią zbawczy las. Może uda nam się 
dotrzeć. Liczę na zasłonę dymną płonącej Kolbuszowej, nad rzeczką Nilem czołgi mogą trochę 
pomarudzić, linia trzeciej obrony trochę ich wstrzyma.  
Daję rozkaz wycofania. Kompanie rozpoczynają wycofywanie się. Ja z moimi gońcami szybko 
przebiegam do plutonu trzeciej linii. Tam czołgów jeszcze nie ma. Od strony Weryni słyszę jakąś 
walkę, jakieś nasze oddziały tam chyba walczą. A więc z tego bardzo niebezpiecznego kierunku 
jestem jak gdyby ubezpieczony. Kompanie obrony Kolbuszowej tyralierą przechodzą trzecią linię 
obrony, której daję polecenie “biegiem do tyłu”, ryzykowna ale jedyna szansa ocalenia. 
Biegniemy tyralierą długimi skokami, przerywanymi tylko dla nabrania oddechu. Żołnierze 
biegną szybko, ale bez paniki, c.k.my niesione są na zmianę. 
Do m. Zarębki jeszcze ok. 300 m. może uda się dobiec, nim czołgi nas zobaczą. Wtem na 
wysokości naszej tyraliery zapala się jakiś rozbity samochód. W parę chwil potem padają pociski 
artylerii nieprzyjaciela, na szczęście ogień za krótki. Już dobiegamy do zabudowań m. Zarębki, 
mijamy ją szybko, Zarębki to dobry cel dla artylerii. Do lasu jeszcze około pół kilometra, 
maszerujemy do niego. Oglądam się na Kolbuszowę, płonie, słyszę strzały. Niemcy nie prowadzą 
pościgu! Dochodzę do baonu, który ciągle w szyku tyraliery dochodzi już do lasu. Znowu płonie 
stóg siana, znowu ogień artylerii. Nie robi na nas wrażenia, jesteśmy zbyt zmęczeni i zmartwieni 
by w ogóle coś odczuwać. Szybko wpadamy do lasu. Zatrzymuje baon, trzeba zrobić bilans 
stoczonej walki. Bilans był smutny. Ze stanu około 700 żołnierzy z Kolbuszowej wycofało się 
około 300. 
Z relacji żołnierzy naocznych światków, poległo około 40. W Kolbuszowej zostało wielu 
rannych i otoczonych w domach, los ich nieznany. Straty w uzbrojeniu: 5 c.k.m., oba działa, 
amunicji prawie nie posiadaliśmy. Największe straty poniosła kompania 2-ga, której około 80% 
nie było wśród nas. Podobno polegli ppor. Balcer, dowódca 1-szej kompani i ppor. 
Warchałowski, adiutant baonu, wspaniały żołnierz, najwięcej mogłem go poznać, w boju niemal 
cały czas był ze mną. Straty Niemców: podobno wielu poległo, dwa czołgi zniszczone, relacje 
naocznych świadków. To był bilans strat i zysków w ludziach i sprzęcie. Czy była jakaś korzyść 
stoczonego boju pod Kolbuszową? W ogólnej sytuacji  położenia naszej armii – nie zdawałem 
sobie sprawy. Jedno było dla nas pewne. Przynajmniej na dzień dzisiejszy zatrzymaliśmy 
bezkarny marsz Niemców tak na wschód, jak i północ, a to było na pewno wiele. 
Podziękowałem dowódcom i żołnierzom za ich bojowość, odwagę, zdyscyplinowanie i 
poniesione trudy. Wspólnie ustaliliśmy maszerować natychmiast do Ulanowa, by jak najszybciej 
połączy się z dywizją.

całość